Tuintherapie

Dit unieke boekje geeft je een bijzondere inkijk in het leven, de therapie en het herstel in de tuin van 'de fontein', de kliniek van Eleos. Ontdek de lessen in dit boekje en pas ze toe in je eigen leven. "Ga naar buiten en kijk om je heen. Wat wil je doen?" Deze uitnodiging heb ik als jonge verpleegkundige vaak gehoord van Rien Bogert. Al snel na de start van de kliniek in 1990 merkten we dat een klinische behandeling zeer intensief is.

Een client is steeds bezig met zijn hoofd, emoties en leven. Tijdens therapie en in de gesprekskamers. De grote tuin rond de kliniek bleek geschikt om binnen en buiten met elkaar te verbinden.

Rien was hovenier, nu verpleegkundige. Hoe uniek is deze combinatie! Door met cliënten de tuin in te gaan, draagt hij bij aan hun ontwikkeling en verandering. Hij laat ze ontdekken wat er in de tuin gebeurt en wat dat over hun leven te zeggen heeft. Kijk alleen maar naar de wisseling van de seizoenen.

Hij ontwikkelde in de loop der jaren een programma, dat een structureel onderdeel werd van het therapieaanbod binnen Eleos. Een proces van jaren, maar met een bijzonder resultaat. Tuintherapie is een prachtig proces op een bijzondere plek, met unieke leermomenten en waardevolle ontdekkingstochten voor cliënten. Als verpleegkundige hoorde ik regelmatig van cliënten hun ervaringen in de tuin. Hoe problemen in hun leven in de natuur zichtbaar zijn, maar ook dat de natuur helpt om ermee aan de slag te gaan: ordenen, omspitten, snoeien, afsterven (loslaten). Zo komt er ruimte voor herstel en nieuwe mogelijkheden. Blad ruimen in de herfst lijkt een onmogelijke klus.

Zo kan het aan de slag gaan met (psychische) problemen ook voelen. Toch is het nodig als je wilt herstellen. We zijn vaak verwonderd over wat God ons heeft gegeven in Zijn schepping. De schepping waarvan God zei dat die goed was. Wij mogen die bebouwen en onderhouden. We zien als medewerkers van Eleos de bijzondere verbondenheid die God nog steeds heeft met Zijn schepping en dus ook met ons. In welk seizoen van ons leven we ons ook bevinden. Die verbinding is zichtbaar en hoorbaar en wordt beleefd tijdens tuintherapie.

"Wat is dat voor een onzin, tuintherapie? Wat kan er nu therapeutisch zijn aan werken in de tuin? Zo kun je alles wel therapie gaan noemen. Dit soort opmerkingen hoor ik regelmatig van cliënten die pas opgenomen zijn. Ik ga er nooit te veel op in. Ik laat ze zelf ontdekken wat de tuin hen kan bieden En weet je wat het bijzondere is? Het zijn vaak deze mensen die in de evaluatie tuintherapie omschrijven als een veilige plek, en woorden gebruiken als 'gezelligheid' en 'jezelf kunnen zijn'.

De meerwaarde van tuintherapie is dat je in de tuin er gewoon zomaar mag zijn. Je hoeft niet gelijk iets te gaan doen. De natuur is in dat opzicht niet zo bedreigend, terwijl een leeg vel papier of een scala muziekinstrumenten waaruit je mag kiezen dat misschien wel kunnen zijn. Je hoeft in de natuur niet direct iets van jezelf te laten zien, maar je mág wel een relatie aangaan met het natuurlijke materiaal. Je kunt functioneel bezig zijn met veel ruimte voor je eigen vormgeving. Dat heeft iets uitnodigends.

Vrijwel alles wat je binnen doet aan therapie, doe je omdat het therapie is. Maar als je buiten iets doet - je knapt iets op, je harkt het grindpad of maait het gras - heeft dat ook nog eens nut. Je krijgt direct het gevoel dat je iets nuttigs hebt gedaan. Bovendien kun je net zoals bij andere therapieën bezig zijn met grenzen aangeven, alleen gaat dat in de tuin soms op een functionele en-jawel - natuurlijke manier.

Tijdens tuintherapie mogen we ons ook verwonderen over wat de natuur te bieden heeft. Ik herinner me van de beginjaren dat er een cliënt in de groep kwam, die me direct meedeelde dat ze niet van plan was om in de tuin te gaan werken. Haar houding was dusdanig stevig, dat die zijn uitwerking had op de rest van de groep. Niemand wilde meer aan de slag. Op mijn vraag waar ze dan wel zin in hadden, luidde het antwoord: "Wandelen!" Tot grote verbazing van de groep ging ik daarmee akkoord en trokken we het bos in. Het werd geen stevige wandelpas. We kwamen nauwelijks vooruit, want er was zo veel te zien. Een paar zwammen op een dode tak, twee stoeiende eekhoorns boven in de bomen, zonnestralen die tussen het bladerdek door piepten, een groene specht die bezig was een gat te hakken in een halfvergane boom en het dagverblijf van een steenuiltje. Maar wat ook opviel, was het padenpatroon door het bos, dat met een bedoeling zo was aangelegd en honderd jaar geleden al was bedacht door architect Leonard Anthony Springer. De verbazing van de cliënt die met zo veel weerstand was binnengekomen, groeide met de minuut. Ze had al verschillende malen door het bos gelopen en alleen maar gezien dat er takjes op het pad lagen die ze boos kon wegschoppen. Er ging een wereld voor haar open. Zo krijgt een wandeltocht een diepere betekenis

Ik begrijp ook wel dat cliënten zo binnenkomen. Deze vrouw zat als het ware gevangen in haar depressieve gedachten en haar blik was voortdurend naar beneden en naar binnen gericht. Plotseling ontdekte ze dat er ondertussen van alles om haar heen gebeurde en dat er buiten haar klein geworden wereldje veel te zien en te beleven valt. In haar proces leerde ze om zich heen te kijken. Die ervaring in het bos kwam symbool te staan voor een reeks nieuwe ontdekkingen die haar hielpen om uit het diepe dal van haar depressie te komen. Ontdekken dat ook educatieve activiteiten een wezenlijk element vormen voor tuintherapie was voor mij een prachtige ervaring De natuur kan op het vlak van geloof en zingeving ook helend werken.

Iemand met een christelijke levensovertuiging kan zijn zinbeleving laten kleuren door een aantal aspecten:

• Als mens ben je verantwoordelijk voor de zorg voor de schepping. Adam kreeg van God de opdracht om rentmeester te zijn over de aarde. En de mens wordt bovendien de 'kroon op de schepping' genoemd.
• Je moet verantwoording afleggen voor het gebruik van je talenten. Je wordt geacht ze niet onder de grond te stoppen, maar te kijken waar je ze kunt inzetten tot eer van God.
• God vraagt om dienend voor Hem en je medemens bezig te zijn. De samenvatting van de Tien Geboden is God liefhebben boven alles en je naaste als jezelf.

Elza van de Kamp (1978) reed in 2004 met gierende banden het terrein van de kliniek af. Nooit meer wilde ze terug naar die plek. Tot ze zich realiseerde hoeveel tuintherapie voor haar betekende. Warme herinneringen koestert ze eraan, maar het gevoel is dubbel. "Ik ga terug naar een periode die ik heel naar vond, maar die uiteindelijk goed is geweest. Ik pas de principes van tuintherapie vandaag de dag nog steeds toe."

"Wat is het hier mooi geworden", roept Elza uit als ze de tuinkas binnenwandelt. In de tijd dat ze was opgenomen, stonden er slechts twee bouwketen en was de kas in aanbouw. "Ik heb meegeholpen alles rondom de tuinkas voor te bereiden. We hebben de haag geplant en we legden het pad aan van Huis ter Wege naar hier. Dat moesten we uitgraven, en weet ik allemaal wat we ermee moesten doen. Dat was een verschrikkelijk karwei."

Het moment waarop zij en haar groepsgenoten dachten dat ze daarmee klaar waren, staat haar nog helder voor de geest. "Rien bekeek het en zei 'Het moet nog dieper worden uitgegraven. Vervolgens zei hij dat we de grond moesten aanstampen. Ik dacht: aanstampen? Ik sta hier met mijn witte Adidas-schoenen. Ik ga toch zeker niet de grond aanstampen? Ik ben in een hoekje gaan zitten zonder een vinger uit te steken. Ik was boos. Dat heeft welgeteld een paar uur geduurd, maar uiteindelijk ging ik toch meewerken.

Door al het werk dat Elza heeft verricht, voelt de weg naar de tuinkas vanaf de kliniek nu ook wel als haar eigen pad. Elza: "Als ik nu zie wat er staat. denk ik: het is echt mooi. Dit had ik niet verwacht. Ik vond het werk allemaal maar onzin, vooral omdat het over moest. Die haagjes. Die konden toch gewoon snel de grond in en klaar? Maar nee, ze moesten er weer uit en in een dieper gat geplant worden. Ik weet ook nog dat ik zei dat hier toch nooit iets zou gaan groeien, omdat er geen zonlicht kwam. En als ik dan nu zie hoe mooi die haag is geworden, dan denk ik wel: je hebt gelijk. Rien. Het is echt gaan groeien. Dat heeft tijd nodig: zoiets gaat niet in een paar weken. Dat zie ik in mijn leven ook. Mijn problemen zijn niet binnen een paar weken opgelost. Er is tijd nodig voor groei en herstel." Elza schiet in de lach als ze omhoog kijkt vanaf de bank waarop ze zit in de tuinkas. Ineens vallen haar de druivenranken op die aan het plafond hangen. "Tjonge, dat die druif is gaan groeien! Daar was ik destijds ook al niet erg hoopvol over."

Elza schopte aanvankelijk tegen alles aan in therapie. Ze was 25 en stond voor haar gevoel midden in het leven als ze het advies krijgt opgenomen te worden. Ze ging tot dan toe volledig op in haar werk in de zorg om maar niet stil te hoeven staan bij de trauma's die haar van binnen kwelden. 'Ik was ontzettend perfectionistisch, zodat ik niet bij mezelf naar binnen hoefde te kijken. Ik wilde overeind blijven. Ik zag vriendinnen kinderen krijgen en gelukkig worden. Ik wilde dat ook, maar toen zat ik ineens hier! Ik stond met lege handen en voelde me eenzaam."

Dat Elza überhaupt in de tuin aan het werk ging, had heel wat voeten in aarde. Toen ze hoorde dat tuintherapie onderdeel werd van haar dagprogramma, stond ze niet te springen. "Ik dacht: dat ga ik niet doen, wat is dat voor een onzin? Ik, in de tuin? Dan word ik vies en dat ziet iedereen! Dat vond ik een vreselijke gedachte. Maar ja, toen kwam Rien met de opmerking: 'Je mag hier pas weg als je handen vies zijn. Dat kan binnen vijf minuten of binnen een uur, maar je maakt je handen vuil' Het heeft wel een paar weken geduurd voordat ik het aandurfde. Ik had die eerste keer ook gewoon mijn nette kleren aangedaan, terwijl me was verteld dat ik beter oude kleren kon aantrekken. Maar ik was zo bezig met wat anderen van me dachten als ik e niet netjes uitzag, dat ik toch in mijn gewone kleren kwam. Ik was heel erg schoon en alles om me heen moest schoon en netjes zijn. Ik waste voortdurend mijn handen. Vies worden, dat bestond voor mij niet.* Ook al wilde Elza in de eerste weken niets in de tuin doen, het deed haar veel dat Rien haar niet links liet liggen. "Ik kon gewoon niet aan de slag. Ik zat vol boosheid en verdriet, omdat ik het gevoel had dat niemand om me gaf en ik alles alleen moest doen. Dat ik hier alleen zat, terwijl anderen wel de motivatie hadden om iets te doen, versterkte dat gevoel aanvankelijk ook nog eens Rien bleef echter rustig vragen of ik ook iets wilde doen en veroordeelde me niet als het me niet lukte. Dat is iets wat ik erg bijzonder aan hem vond. Hij probeerde je altijd wel te motiveren om iets te doen, al was het alleen ma een hark aangeven of een kan koffie halen."

Tuintherapie heeft Elza een stuk rust gebracht. Zelfs nu past ze de principes nog toe die ze bijna twintig jaar geleden in Bosch en Duin leerde. "Als ik heel druk ben geweest, pak ik een emmer en de kliko en ga ik onkruid wieden. Dat geeft me dan afleiding en rust. Alle emoties, met name boosheid en frustratie, kan ik daarin kwijt, zonder dat ik anderen of mezelf pijn doe. Dat heb ik hier geleerd. Ik doe dat zelfs in de regen. Dan zegt mijn man: 'Ik snap niet dat je dat doet.' Maar mijn hoofd is daarna leeg en de tuin is netjes. Ik werk dan dus ook echt met mijn handen en niet met de schoffel, want een zinnetje van Rien is me altijd bijgebleven: 'Je kunt het wel met de schoffel doen, maar dan voel je alleen een stok en voel je eigenlijk nog steeds niets.

Soms word ik bijvoorbeeld geprikt door een distel. Dan roep ik: 'Au!' en dan is mijn boosheid ook gelijk weer weg." Elza leerde ook aandacht te hebben voor de seizoenen. "In het voorjaar zaai ik nu zaadjes met mijn kinderen. Voorheen interesseerde me dat niet en dacht ik een zaadje is een zaadje en wat het doet, maakt niet uit. Ik geef mijn kinderen nu mee dat zo'n zaadje iets bijzonders is, dat het iets nieuws voortbrengt. In de herfst ruimen we dan samen de tuin weer op, maar dan vertel ik dat er na een periode van rust straks ook weer iets nieuws komt. Dat heb ik ook uit de tuin meegenomen: iets kan voorbij zijn, maar er komt ook weer iets nieuws voor terug.

"Bidden lukte me binnen niet, maar als ik buiten was, leek het alsof ik daar meer voor openstond en ging het automatisch. Buiten ervoer ik de verbinding met God sterker."